دانش بی عمل مانند درخت بی ثمر است . [امام علی علیه السلام]

پایگاه اطلاع رسانی مباشری

حفظ کرامت انسان‏ها

حضرت علی(ع) یکی از نگرش‏های مدیر را توجه به ارزش انسان‏ها ـ به طور عام، از هر قبیله و نژاد یا دین و مذهب که باشند ـ می‏دانند و متذکر می‏شوند که زمامدار به عنوان مدیر اسلامی باید حافظ حیثیت، آبرو، مال و جان انسانها باشد. حضرت در این خصوص در نامه‏ای خطاب به مأموران مالیات‏گیر می‏فرماید: هیچ‏کس را از خواسته‏های مشروعش باز ندارید... و نیز به خاطر گرفتن درهمی، کسی را تازیانه نزنید؛ هم‏چنین به مال احدی ـ چه مسلمان و چه غیرمسلمان که در پناه اسلام است ـ دست نزنید. امام(ع) در سیره خود، در برابر افرادی که خویشتن را کوچک وکم ارزش جلوه می‏دادند،واکنش نشان می‏داد و آنان را از این کار منع می‏کرد. برای مثال ایشان از همراهیِ فردی که پیاده در حال حرکت بود با خود که بر مرکب سوار بودند، ممانعت کردند و فرمودند: باز گرد؛ چرا که پیاده حرکت کردنِ شخصی مانند تو در رکابِ مثلِ من، مایه غرور برای والی و ذلت و خواری برای مؤمن است.

نگرش حضرت به انسان‏ها، به خصوص مسلمانان، چنان است که ارزش و احترام آنان را از تمام مقدسات بالاتر می‏دانند: و حرمت مسلمان را از دیگر حرمت‏ها برتر نهاده، و حقوق مسلمانان را با اخلاص و یگانه پرستی پیوند داده است. پس مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبان او آزاری نبینند، جز آن‏که برای حق بود؛ وگزند مسلمان روا نیست جز در آنچه واجب شود. بدین‏ترتیب، نگرش مدیر مسلمان به مردم باید حاکی از احترام خاصِ او به آنان باشد، به گونه‏ای که از ناحیه مدیریت او هیچ نوع بی‏احترامی و آزاری به مسلمانان نرسد؛ چنان‏که باید به مردم محبّت کامل داشته باشد.حضرت در این باره خطاب به مالک اشتر می‏فرماید: قلب خویش را نسبت به ملت خود مملو از رحمت و محبّت و لطف کن و نسبت به آن‏ها همچون حیوان درنده‏ای مباش که خوردن آنان را غنیمت شماری! زیرا آن‏ها دو گروه بیش نیستند: یا برادران دینی تواند، و یا انسان‏هایی همچون تو.هم‏چنین خطاب به ابن‏عباس ـ هنگامی که او را به فرمانداری مصر منصوب کرد ـ فرمود: با مردم گشاده‏رو باش؛ آن‏گاه که آنان را بینی، یا درباره آنان حکمی دهی یا در مجلس ایشان نشینی.

ایشان رفتار نامناسب با غیرمسلمانان را نیز نمی‏پذیرند و خطاب به یکی از کارگزاران خود- که با مردم غیر مسلمان تحت قدرت خود بد رفتاری کرده بود - می‏فرمایند: اما بعد، دهقانانِ شهر تو شکایت دارند که با آنان درشتی می‏کنی و سختی روا می‏داری، ستمشان می‏ورزی و خردشان می‏شماری. من در کارشان نگریستم و دیدم چون مشرک‏اند نتوانشان به خود نزدیک گرداند، و چون در پناه اسلام‏اند نشاید آنان را راند. پس، در کار آنان درشتی و نرمی را با هم‏آمیز. گاه مهربان باش و گاه تیز! زمانی نزدیکشان آور و زمانی دورتر.

ناظر دانستن خداوند بر اعمال خود

از آنجایی که قدرتِ همراه با مدیریت، آسیب‏هایی مانند عُجب و کبر و فساد را در انسان تولید می‏کند. بدین‏سبب علی(ع) متذکر می‏شوند که راه علاج این امراض روحی آن است که مدیر نگرش خود را به مدیریت بدین‏گونه شکل دهد که با در نظر گرفتن عظمت، قدرت و سلطنت الهی به کوچک بودن خود وعملش پی ببرد.در این صورت مدیریت و ریاستی که از این مدیریت برای او حاصل شده است، نمی‏تواند باعث خودبزرگ ‏بینی او شود. حضرت در این خصوص خطاب به مالک اشتر می‏فرماید: آن‏گاه که در اثر موقعیت و قدرتی که در اختیار داری، کبر و عُجب و خودپسندی در تو پدید آید، به عظمت قدرت و مُلک خداوند که مافوق تو است، نظر افکن! که این تو را از سرکشی پایین می‏آورد و تیزی تو را فرو می‏نشاند و خِرَد رفته ات را به جای باز می‏گرداند. از همتایی در علوّ و بزرگی با خداوند برحذر باش و خود را از تشبّه با او در جبروتش برکنار دار؛ چرا که خداوند هر جبّاری را ذلیل و هر فرد خودپسند و متکبّری را خوار خواهد ساخت.

و در جای دیگر از عهدنامه می‏فرماید: هرگز حاکم بر خویشتن نخواهی بود، جز این‏که فراوان به یاد قیامت و بازگشت به سوی پروردگار باشی.

حضرت برای کنترل درونی افراد، نظارت الهی را به یاد آن‏ها می‏آورد و می‏فرماید: از معصیت خدا در خلوتگاه‏ها بپرهیزید؛ چرا که همو شاهد و همو حاکم و دادرس است.هم‏چنین می‏فرماید: آن روز [قیامت] همراهِ هر کس گواه و سوق دهنده‏ای است، که تا صحنه قیامت او را می‏راند و شاهدی که به اعمال او گواهی دهد. امام(ع) در مورد نظارت الهی خطاب به محمد بن ابی‏بکر ـ هنگامی که حکومت مصر را به او داد ـ می‏فرماید: با آنان فروتن باش و نرمخو، و هموار و گشاده‏رو، و به یک چشم به همگان بنگر؛ خواه به گوشه چشم نگری و خواه خیره شوی به آنان، تا بزرگان در تو طمعِ ستم بر ناتوانان نبندند و ناتوانان از عدالت مأیوس نگردند؛ که خدای تعالی می‏پرسد از شما بندگان، از خرد و درشتِ کارهایتان و از آشکارِ آن و نهان.

حاکمیت از نظر قرآن

حق حاکمیت اصالتاً از آن خدا است؛ زیرا مالکیت هستی از آن او است خداوند تبارک وتعالی در آیه 67 سوره ملک می فرماید: (تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ)«بزرگوار است آن که فرمانروایی به دست او است و او بر هر چیزی توانا است». بر این اساس حکومت بر انسان‏ها، در اصل حق خدا و از شئون ربوبیت او است. هیچ کس حق حاکمیت بر دیگری را ندارد؛ مگر آنکه از طرف خدی متعال نصب شده یا مأذون باشد.
ودر آیه 59 سوره نساء این موضوع را روشن سا خته و به انسان‏ها فرمان داده که از طریق پیامبر(ص) و امام(ع) اطاعت خدا را انجام دهند: (أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ). «ای کسانی که ایمان آورده‏اید! خدا را اطاعت کنید و پیامبر و اولیای امر خود را اطاعت کنید». ونکته مهم اینکه اِعمال این حق و فعلیت بخشیدن به آن منوط به اقبال، پذیرش و رضایت مردم است. *****

منابع:

1- قرآن کریم

2- نهج البلاغه

3- وسائل الشیعه

4- جواهری، محمدرضا، (1380) نظارت از دیدگاه امیرمومنان امام علی(ع) انتشارات امام محمد باقر(ع)
5- گلشنی، مهدی، (1381) مجموعه مقالات کنگره بین المللی امام علی(ع) و عدالت، جلد دوم، تهران، ترجمه نهج البلاغه، جلد پنجم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی
6- واثقی، قاسم، (1380) تدابیر و سیره عملی امام علی(ع) در تامین امنیت اجتماعی، تهران